غیبت کبری

غیبت کبری به پنهان‌شدن امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) از دیدگان پس از وفات چهارمین و آخرین نائب خاص آن حضرت اطلاق می گردد. بین غیبت صغری و غیبت کبری فاصله‌‌ زمانی وجود نداشت و تنها تفاوت آن است که بر خلاف دوره غیبت صغرا، امام زمان (علیه السلام) در این دوره نماینده مشخصی در بین مردم ندارد و آنها باید برای راهنمایی در امور دینی به علمای شیعه مراجعه کنند. بنابر باور شیعیان، هرچند امام معصوم در غیبت است، اما جهان و موجوداتش از فیض وجود او همواره بهره‌مندند.

مفهوم شناسی

«غیبت امام زمان» به معنای پنهان‌شدن آخرین و دوازدهمین امام و جانشین پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) ملقب به «امام مهدی» از دیدگان است. به اعتقاد شیعه، حضرت مهدی علیه السلام در حال حاضر در غیبت به سر می برد که به آن غیبت کبری (طولانی تر) می گویند، در قیاس با غیبت صغری (کوتاه تر) که حدود ۷۰ سال بطول انجامید.

آغاز غیبت کبری

غیبت کبری پس از غیبت صغری و با وفات آخرین نائب خاص امام زمان، علی بن محمد سَمری آغاز می‌شود. مشهور است که وی در نیمه شعبان سال ۳۲۹ قمری وفات یافته است؛ اما شیخ صدوق و فضل بن حسن طبرسی وفات او را در سال ۳۲۸ هجری می‌دانند.

شش روز پیش از درگذشت علی بن محمد سمری، امام زمان در توقیعی از وفات او و آغاز غیبتی طولانی خبر داد و به او امر کرد که جانشینی برای خود انتخاب نکند. در این توقیع در مورد زمان پایان غیبت آمده است: و ظهوری نخواهد بود مگر بعد از اذن خداوند عزّوجلّ و آن پس از مدت دراز و قساوت دل ها و پر شدن زمین از ستم و بی داد است.

ویژگی‌های غیبت کبری

برخی ویژگی‌های این غیبت که آن را از دوران نخست متفاوت می‌سازد، عبارت است از:

1. طولانی بودن: بر خلاف غیبت صغرا، این غیبت، زمانی طولانی را در بر خواهد گرفت.
2. نامشخص بودن پایان آن: اگرچه دورۀ غیبت کبرا محدود خواهد بود؛ اما پایان آن نامشخص است و جز خداوند سبحانه و تعالی از آن آگاهی ندارد.
3. عام بودن نیابت در این دوران: بر خلاف دوران غیبت صغرا که ارتباط مردم با آن حضرت، از راه نواب خاص صورت می‌گرفت، در این دوران دیگر سفارت و نیابت خاص وجود ندارد و یگانه مرجع مردم، نایبان عام آن حضرت هستند که با ملاک‌هایی که در روایات ذکر شده، قابل تشخیص است. در این دوران، مجتهدان جامع شرایط در جایگاه نایب عام، وظیفه ادارۀ جامعه را بر عهده دارند.
4. دوام فیض آن حضرت در این دوران: به اعتقاد شیعه، گر چه در عصر غیبت مردم از هدایت ظاهری امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) محرومند اما همچنان آن حضرت واسطه فیض الهی بر عالم است که دوام عالم به وجود او وابسته است و نیز به وسیله حقیقت و نورانیت و باطن ذاتش در قلوب شایسته مردم تأثیر و تصرف مى نماید و آنها را به سوى مرتبه کمال و غایت ایجاد جذب مى کند. در روایتی از امام سجاد (علیه السلام) آمده است: ... ما کسانى هستیم که خدا به واسطه ما آسمان را بر فراز زمین نگاه داشته و اهل زمین را از هلاکت نجات بخشیده است. به واسطه ما باران مى بارد و رحمت خدا منتشر مى شود و زمین برکاتش را بیرون مى آورد و اگر نبود در هر عصر و زمانى امامى از ما اهل بیت در روى زمین، زمین اهلش را فرو مى برد و هلاک مى کرد... از هنگام خلقت آدم تا قیامت، زمین از خدا خالى نبوده و نخواهد بود؛ خواه حجّتش در میان مردم آشکار و معروف باشد یا غایب و ناپیدا. بدون حجت، خدا عبادت نمى گردید.

آثاری درباره غیبت کبری

آغاز غیبت کبرى و قطع ارتباط با امام زمان و حمله‌هاى اعتقادى مخالفان، موجب حیرت و سرگردانى شمار بسیارى از شیعیان شد؛ چنان که در روایات نیز پیش‌بینى شده بود. از این رو، علماى شیعه مجبور شدند کتاب‌هایى درباره غیبت امام علیه السلام بنگارند، از جمله: «الغیبة» نوشته نعمانى (م، ۳۶۰ ق) و «کمال الدین» نوشته شیخ صدوق (م، ۳۸۱ ق).

از اواخر قرن چهارم، علماى امامیه در کنار احادیث، از استدلال‌هاى کلامى و عقلى نیز براى اثبات غیبت امام زمان سود بردند. شیخ مفید (م، ۴۱۳ ق) از پیشگامان این حرکت است. وى در کتاب «الفصول العشرة فى الغیبة» مى‌کوشد تا وجود امام غایب را با دو اصل ثابت کند: یکى ضرورت وجود امام علیه السلام در هر دوره زمانى و دیگر، عصمت امام علیه السلام.

دانشمندان دیگر امامیه، مانند سید مرتضى (م، ۴۳۶ ق) و شیخ طوسى (م، ۴۶۰ ق) شیوه او را پى گرفتند. شیخ طوسى کتابى به نام «الغیبة» نوشت و جدیدترین استدلال‌هاى روایى و کلامى را براى توجیه غیبت کبرى بکار گماشت.

وظایف شیعه در عصر غیبت‌

بنابر روایات، شیعیان در عصر غیبت دو گونه وظیفه دارند:

• الف. وظایفى که در برابر احکام و تکالیف شرعى دارند: این وظیفه ویژه عصر غیبت نیست. مؤمنین همواره باید به وظایف دینى خویش وفا کنند و تکالیف خود را ارج نهند؛ امّا در عصر غیبت ناگزیر مى‌باید در فهم احکام دینى به فقهاى شیعه رجوع کنند. در توقیع مبارک حضرت مهدى علیه السلام آمده است که شیعیان باید براى حوادثى که پیش رو دارند به راویان حدیث اهل بیت علیهم السلام رجوع کنند. امام زمان علیه السلام در این روایت به صراحت فرموده است: «آنان حجّت من بر شمایند، و من حجّت خدا بر آنانم». فقهاى عادل در عصر غیبت از سوى امام علیه السلام داراى نیابت عامّ‌اند. آنان جز تبیین احکام دینى، وظیفه قضاوت و تأسیس حکومت دینى را نیز بر عهده‌ دارند. وظیفه تأسیس حکومت بر فقها در این عصر واجب کفایى است (ولایت فقیه). اگر فقیهى در تأسیس حکومت توفیق یابد، پیروى از او بر فقهاى دیگر واجب است. در صورتى که تأسیس حکومت اسلامى نیازمند حرکت و قیام همگانى است، قیام بر همه واجب است. چنانچه فقها در تشکیل حکومت توفیق نیابند، این ولایت براى آنان ثابت است. بدین سان، شیعیان مى‌باید در فراهم آوردن زمینه‌هاى حکومت اسلامى، فقها را یارى رسانند.

• ب. وظایف خاص عصر غیبت: غایب بودن امام معصوم علیه السلام وظایف و تکالیفى ویژه براى شیعیان مى‌آفریند. محققین در بیان وظایف شیعه در عصر غیبت به این گونه از وظایف مى‌پردازند و با استفاده از آیات و روایات وظایفى را براى شیعیان برمى‌شمارند. عالم فقیه سید محمدتقى موسوى اصفهانى در کتاب «مکیال المکارم فى فوائد الدعاء للقائم» به تفصیل در این باره سخن رانده است و هشتاد وظیفه از وظایف شیعیان را برشمرده است. برخى از این وظایف عبارت‌اند از:

1. کسب معرفت درست از امام زمان علیه السلام: امام‌شناسى از بنیادهاى اعتقادى شیعه است و بنابر آن شیعیان در هر عصرى باید امام معصوم علیه السلام را بشناسند و از او معرفتى درست و استوار بدست آورند. در روایاتى از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نیز بدین وظیفه اشارت رفته است؛ همانند روایتى که مى‌فرماید: «هر کس بمیرد در حالى که امام زمان علیه السلام خویش را نمى‌شناسد، به مرگ جاهلیت مرده است». وظیفه شناخت امام علیه السلام در عصر غیبت به صورتى اکیدتر خود مى‌نماید؛ زیرا بنابر روایات در این روزگار زمینه شبهات و انحرافات بیشتر است و شیعیان به آزمون‌هاى دشوار گرفتار مى‌آیند و بسیارى از آنان مى‌لغزند و از راه بدر مى‌روند. از این رو امامان معصوم علیهم السلام پیروان خویش را سفارش کرده‌اند که در عصر غیبت به خدا پناه آورند و از او بخواهند تا با شناخت ژرف و استوار از امام، ایمن مانند و از لغزش در دین مصونیت یابند.
2. انتظار فرج و دعا براى ظهور
3. رعایت ادب در نام بردن امام زمان علیه السلام: در عصر غیبت نباید نام مبارک امام زمان علیه السلام را بر زبان آورد؛ بلکه باید از او با القاب خجسته‌اش یاد کرد؛ همانند حجت، قائم، مهدى و صاحب الامر علیه السلام. روایات و آراى برخی علما در این باره بسیارند. بنابر برخى از آنها به هیچ روى نباید نام آن حضرت (یعنى م، ح، م، د) را بر زبان آورد.
4. محبت به حضرت مهدى علیه السلام
5. اظهار شوق براى دیدار امام علیه السلام و دعا براى آن و اندوهگین بودن براى فراق آن حضرت. (ملاقات با امام زمان علیه السلام)
6. تبلیغ فضائل و مناقب امام علیه السلام
7. دعا و صدقه براى سلامتى امام علیه السلام
8. انجام اعمال و عبادات مستحبى به نیابت از امام علیه السلام
9. تسلیم بودن و بى‌تابى نکردن براى ظهور
10. تعیین نکردن وقت ظهور و تکذیب کسانى که وقتى براى آن معین مى‌کنند.
11. پیوسته به یاد امام علیه السلام بودن و دلشکستگى هنگام یاد آن حضرت علیه السلام
12. خوشحال کردن مؤمنین و یارى رساندن به آنان
13. احترام به نزدیکان و منسوبین به امام علیه السلام
14. بزرگداشت اماکن منسوب به امام علیه السلام
15. عرضه حاجات به امام علیه السلام
16. مقدم داشتن خواسته‌هاى امام علیه السلام بر خواسته‌هاى خویش
17. توسّل و طلب شفاعت
18. دعوت مردم به آن حضرت علیه السلام
19. برخاستن هنگام شنیدن نام امام علیه السلام: در روایات است که در مجلسى نزد امام رضا علیه السلام از آن حضرت نام برده شد. امام رضا علیه السلام برخاست و دست بر سر نهاد و فرمود: «اللَّهُمَّ عَجلْ فَرَجَهُ وَ سَهِّلْ مَخْرَجَه».
20. درخواست صبر از خداوند در زمان غیبت.

پانویس

منابع

• پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه، فرهنگ شیعه، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش.
• شیخ صدوق، محمد بن على، کمال الدین و تمام النعمة - تهران، اسلامیه، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
• سلیمیان، خدامراد، فرهنگ نامه مهدویت، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود (عج).
• نصیری، محمد، برکات وجودی حضرت ولی عصر (عج) در عصر غیبت، حصون، سال ۱۳۸۶، ش۱۲.